Осы топтаманың бірінші бөлімінде тұлға типологиясын қолданудың көркем кейіпкерлер жасауға және жазуға қалай көмектесетіні туралы әңгімеледік. Ал енді нақты іске келгенде, бұл қалай көрінеді? Кейіпкерді дамыту кезінде тұлға типологиясын қолдану олардың сенімді әрі шынайы болуына қандай ықпал ететінін, мысалдар арқылы талдап көрейік.
Дәйектілік
Кейіпкердің тұлға типін есте ұстай отырып, автор олардың әрекеттерін бірізді етіп құра алады. Бұл оқырманды күтпеген, қисынсыз қылықтармен шатастырмауға көмектеседі. Мысалдан бастайық.
Мысал: Сержант Дениз Вашингтон (Тебіренгіш Протагонист, ENFJ-T) полиция рейдінде есікті алғаш болып ашатын. Ол қызметке келген күннен бастап ештеңеден қаймықпайтын еді, көгілдір форма киген ерлердің ортасында өзін дәлелдегісі келді. Өз жұмысын мақтанышпен атқарып, аяғын нық басып, ескі ойлаған, тоқыраған бөлім менталитетіне жаңалық енгізуге тырысатын – дәл рейд кезіндегі есікті сындырғандай.
Тебіренгіш Протагонист типінің бейнесі бұл кейіпкердің кез-келген жағдайда қалай әрекет ететінін түсіндіреді. Ол батыл, алға ұмтылғыш, идеалист және үнемі мазасыз. Оның қасиеттерін білу авторға әртүрлі жағдайларда – әріптесімен сөзге келіп қалса да, сүйіктісінен ренжіп қалса да, жақынынан айырылса да, тіпті бала шамды құлатып алғанда да – қалай әрекет ететінін анықтауға көмектеседі. Кейіпкердің дәйектілігін қамтамасыз етуге бағытталған бұл тәсіл, оқиғаның қай бөлігін жазсаңыз да, маңызды.
Кейде кейіпкер өз типіне тән емес әрекет жасауы мүмкін. Мұндайда автор бұл шешімнің себебін түсіндіріп немесе сенімді етіп көрсетуге тиіс. (Бұл тақырыпқа үшінші бөлімде қайта ораламыз.)
Мотивация
Қасиеттерге байланысты мінез-құлықтарды ескергенде, автор кейіпкерлердің не үшін солай әрекет ететінін және оның бұрынғы өмірі мен даралығымен қалай үйлесетінін негізді етіп көрсетуге мүмкіндік алады.
Мысал: Арман (Нық Логик, INTP-A) халифаттың түкпір-түкпірін аралап, әкесінің кәсібінен де, анасының қасынан да ләззат таппады – олардың наразылығына аса мән бермейтін. Жаңа нәрсе ашу алаңдатпай, оны үнемі еліктіретін, ал патшалықтың асыл тастарымен айлакерлік жасап, игілікті олжа етуге құлшынып тұратын. Арман байлардан ұрлаудан еш қылмыс көрмейтін, әрі өзі де бай болуға құштар еді – үнемі жаңа, тапқыр амалдарды қуана іздейтін.
Арман неге заңға да, ата-анасының тілегіне де немқұрайлы қарайды? Ол жай ғана ашкөз бе? Мүмкін, олай емес. Интуитивті, Рационалды тип ретіндегі ол, өз шабытын шектейтін кез келген нәрседен айналып өтудің жолын ойластырады және тәуелсіз болуға ұмтылады, өйткені өзгенің сезіміне соншалықты мән бермейді. Оның Нық Идентификациясы өзін-өзі сенімді ұстатады, бірақ өмірлік құрылымда мақсат қоймайды – қалағанын қалаған сәтте істейді. Ізденгіш қасиеті оның қызығушылығын оятып, ережелерді бұзуына еш қысылмайды. Ол көңілді алаяқ, бірақ өз мүддесін жасырып әуре болмайды.
Кейіпкерлердің өзара әрекеті
Әр түрлі тұлға типтерінің бір-бірімен қалай қарым-қатынаста болатынын түсіну авторларға кейіпкерлердің бір-біріне оң немесе теріс әсер етуіне қатысты жаңа ойлар береді. Бұл арқылы көркем сюжет пен сахналарды түрлендіруге болады.
Мысал: Лука (Тебіренгіш Медиатор, INFP-T) кездейсоқ серігіне барған сайын алаңдай бастады. Көктемнің соңында шаңғы көтергіші қалғып тұрғандай, тік жартастар үстінде ыңғайсыз тоқтап қалды. Оның жанындағы американдық, өзі сияқты ретсіз, салдыр-салақ еді, әрі еш уайымы жоқ сияқты. «Бауырым, төмен секіріп кетсек болады!» – деді америкалық (Нық Кәсіпкер, ESTP-A) еңкейіп, отырған орындықты шайқалтып. «Қимылдамаңызшы. Жай күтейікші, өтінемін», – деді Лука, қиналған дауысымен, өзін Берндегі студиясында қалуы керек еді деп ойлап. Американдық күліп, аяғын ары-бері сермеп, отырғышты одан сайын шайқалта түсті. «Релакс, аға…»
Луканың сезімтал, тұйық тип екенін білгенде, автор оның батыл әрі немқұрайлы Нық Кәсіпкерге қалай жауап беретінін анықтай алады. Лука қауіпті елестетуге бейім, бірақ бәрібір сыпайы; ал америкалық осы сәтте өз бағалауына сенеді және өзгенің қауіптенуін ескермейді. Түрлі тұлғалардың қайшылықтарын типология тұрғысынан негіздесеңіз, диалогтың өзі оңай жазылады.
Ішкі реакциялар
Кейіпкердің ішкі күйін сипаттау тұлға типологиясына сүйенгенде әлдеқайда жеңілдейді, бұл олардың реакциясы мен ішкі ойларын дамытып, экспозиция мен ішкі монологтарға көмектеседі. Мысалы, жесір қалған, жалғыздықтан шаршаған орта жастағы кейіпкерді алайық.
Мысал: Кристофер (Тебіренгіш Сәулетші, INTJ-T) баристаның оған көз қырымен қарағанын білмей дал. Бұл жай ғана кәсіби әдеп пе, әлде шынымен ұнай ма? Әлде ол өзіне ойдан нәрсе құрап жүр ме? Бос қайырса да, көп қайырса да, бариста оған үнемі ерекше көңіл бөліп, ұмыт болып кеткен бозбала үмітін қайта тұтандыратын. Жас қызбен кездесуді ойлағанда жүрексініп қалды, әрі қалауын іске асыруға өзін қашан еркін сезінерін білмеді. Әдеттегідей, ішкі арпалысы сыртқа шықпай, баристамен сәлемі кофе тапсырысындай қарапайым ғана болды.
Қасиеттерге тән ішкі үрдістерді түсіне отырып, автор кейіпкердің типін таңдап, соған қарай оның ішкі сезімін сипаттай алады. Бұл кейіпкерге Тебіренгіш Сәулетші мінсіз келеді – қиялы ұшқыр болса да, ол өз қалауына әрекет етуге көп жағдайда қиналады, сезімін асығыс білдірмей, бәрін ақыл сүзгісінен өткізеді. Сондықтан мұндай кейіпкер үшін махаббат тақырыбы әрдайым шиеленісті болады.
Тәуелсіздік
Көркем жазушылар өздерінің тұлға типінен де тәуелді, кейде сезбей-ақ, кейіпкерлеріне өзіндік ерекшеліктерін енгізеді. Толығымен басқа адам ретінде ойлау – күрделі, бірақ әр түрлі типтерді түсіну осы жұмысты жеңілдетеді. Бұл сонымен қатар кейіпкерлердің ерекшеліктерін сақтап, автор ойынан шыққанын естен шығармай, даралауға мүмкіндік береді.
Мысал: Автор (Тебіренгіш Активист, ENFP-T) қала шетіндегі отбасының жалғыз баласы жол апатында мас күйінде қайтыс болғаннан кейінгі қайғысы жөнінде ауыр әңгіме жазады. Әкесі – Тебіренгіш Логист (ISTJ-T) деп шешіп, бұл тұлға типінің қайғыны қалай өткеретінін зерттейді. Автор ретінде өзі мұндайда жақындарымен сыр бөлісар еді, бірақ әкесі – сезімін ішіне жияды, эмоциядан қашып, ішімдікке салынады деп жазады.
Өзіңе жат көрінетін кейіпкерді сенімді суреттеу қиын, алайда тұлға типологиясы – басқа адамның жан-дүниесіне жол көрсететін гид іспетті.
Шабыттың шексіз мүмкіндігі
Кейіпкерлерді тұлға типтеріне сүйеніп жасағанда, авторлар олардың өмірде қалай көрінетінін аңғаруға оңай, әрі жаңа сюжет идеяларына шабыт алады. Түрлі кейіпкерлердің стилі, әдісі және ұзақмерзімді мақсатындағы қарама-қайшылық немесе үйлесім анық бола түседі. Түрлі типтердің ықтимал өзара әрекеті – тек бастамасы ғана, ал олардың нақты ісін шешу – автор қолында.
Мысал: Өте ерекшеленетін типтерін айқындаған кейіпкерлер бір-бірінің кемшілігін толықтырып, тамаша топ болып кетуі мүмкін. Бірақ осы кейіпкерлер сол сөйлеу типтерінің айырмашылығын ұғынып үлгермесе, керісінше, бір-бірін ұнатпай кетеді. Ал типі өте ұқсас кейіпкерлер, мейлі өте жақын адамдар болсын, мәдениет, сенім, жеке мақсат жағынан қатты қақтығысып қалуы мүмкін.
Кейіпкерлердің тұлға типтері оларды біріктірсе де, қарсыластырса да, бұл процеске типология әсер еткенде туындының тереңдігі арта түседі. Әрине, кейіпкер терең әрі дәйекті болуы оның алдын-ала болжауға оңай болады деген сөз емес – бұл туралы келесі бөлімде сөз қозғалады.
Қосымша оқу
Көркем шығарма жазу туралы басқа бөлімдерді да оқып шығыңыз:
Көркем туындыда тұлға теориясын қолдану I: Кейіпкерлерді даралау
Көркем туындыда тұлға теориясын қолдану III: Шекаралар мен ережелерді бұзу
Көркем туындыда тұлға теориясын қолдану IV: Зұлымдықтың қалтарыстары – «Жаман кейіпкерлер»
Көркем туындыда тұлға теориясын қолдану V: Оқырман тұлға типтері үшін жазу
Көркем туындыда тұлға теориясын қолдану VI: Қамту аясын кеңейту