Ushbu maqolalar turkumining birinchi qisminida shaxsiyat tipologiyasi nazariyasidan foydalanish badiiy qahramonlarni yaratishda, hatto yozuv jarayonining o‘zida ham nima uchun foydali bo‘lishi mumkinligi haqida so‘z bordi. Ammo amaliyotda bu qanday ko‘rinadi? Keling, tahlil qilib ko‘ramiz: shaxsiyat tipologiyasini qahramonlar obrazini shakllantirishga qo‘shish ularni qanday qilib yanada ishonchli va hayotga yaqin ko‘rsatishi mumkin. Buning uchun bir nechta misollarni ham ko‘rib chiqamiz.
Izchillik
Muallif qahramonning shaxsiyat tipini yodda tutib, uning harakatlarini mantiqan izchil va uyg‘un qilib tasvirlashi mumkin. Bu esa o‘quvchini asarda tushunarsiz yoki noo‘rin ko‘rinadigan harakatlar bilan bezovta yoki adashtirib qo‘yishdan saqlaydi. Keling, bir misolga e’tibor qilamiz.
Misol: Serjant Deniza Vashington (Notinch Protagonist, ENFJ-T) har doim reydda birinchi bo‘lib eshikka kirardi. Politsiyaga ishga kirgan kundan beri orqaga chekinmasdan, o‘zini shunchalik ko‘rsatmoqchi bo‘lardiki, ko‘pincha o‘zini g‘arq qilib yuborishidan qo‘rqadigan “ko‘k dengiz” erkaklar orasida yuksalishni istardi. U o‘z ishiga g‘urur bilan yondashar, eski va charchagan departament mentalitetiga teshik ochish uchun, reydda eshikni tepib ochgandek, harakat qilib, har doim bor kuchini berardi.
Notinch Protagonist shaxsiyat tipi nazariyasi modeliga murojaat qilinsa, bu qahramon har qanday vaziyatda qanday harakat qilishi mumkinligini yaxshiroq tushunish mumkin. U jasur, oldinga intiluvchi, ideallarga boy va tinimsiz izlanishda. Uning xususiyatlari va xatti-harakatlaridan kelib chiqib, muallif do‘st bilan ziddiyatda, sevgi janjalida, oiladagi o‘limda yoki hatto farzandi lampa tushirib yuborganda ham boshqa vaziyatlarda u qanday javob qaytarishini aniqlaydi. Bu esa hikoyaning har qanday nuqtasida obrazning izchilligini ta’minlaydi.
Ba’zida, qahramon o‘z tipiga xos bo‘lmagan harakat qilishi kerak bo‘ladi. Bunday hollarda muallif bu o‘zgarishning sababini asarda tushuntirishga yoki ko‘rsatishga ishonch hosil qilishi zarur (bu mavzuga uchinchi qismda batafsil qaytamiz).
Motivatsiya
xususiyatlarga tayangan holda harakat qilish sababini izchil belgilash muallifga qahramon harakatlari uchun asosli sabablar topish imkonini beradi; bu esa ularning o‘tmishi va shaxsiy tafsilotlari bilan uyg‘un keladi.
Misol: Arman (Dadil Mantiqchi, INTP-A) xalifalik hududini sarguzasht izlab kezardi. U otasining kasbidan yoki onasi yonidan taskin topolmasdi – ularning noroziligi esa unga uncha ta’sir qilmasdi. Kutilmagan yutuqlar uni doim oldinga yetaklardi, boylik izlash va davlat zodagonlaridan eng zo‘r qimmatbaho toshlarni olib qochish unga rohat baxsh etardi. Arman uchun boylardan o‘g‘irlash jinoyat bo‘lib tuyulmasdi, bu oraliqda o‘zi ham boyib olish nega yomon ekanini ham tushunmasdi, u doim kulib, yangi va ajoyib rejalar izlab yurardi.
Nima uchun Arman qonun va ota-onasining istaklariga befarq? Haqiqatan ham u faqat xudbinmi? Balki unday emas. Intuitiv va Mantiqiy tip vakili sifatida u ilhomsizlikni cheklovchi istalgan narsaga “mantiqan dalillar” topib aylanib o‘ta oladi, mustaqil fikrli bo‘lishga intiladi, chunki boshqalarning his-tuyg‘ulari unga unchalik ta’sir qilmaydi. Dadil Identitet unga o‘ziga ishonch hissi beradi, lekin hayot tartibida aniq maqsadsizlik xos – xohlaganini, xohlagan paytda qiladi. Izlanuvchi shaxsiyati esa qiziquvchanligini kuchaytiradi va qoidalarni buzishga komfort beradi. U xushchaqchaq, biroq o‘z manfaatlaridan qaytmaydigan baxtli tentak.
Qahramonlar o‘zaro aloqasi
Turli tip-dagi shaxsiyatlarning bir-biri bilan qanday munosabatda bo‘lishini tushunish muallifga qahramonlarni qanday qilib ijobiy yoki salbiy tarzda to‘qnash keltirish, shu orqali syujet va sahnalarga rang-barang ilhom berish uchun muhim ko‘nikmalar beradi.
Misol: Luka (Notinch Vositachi, INFP-T) tasodifiy sherigidan tobora ko‘proq xavotir ola boshladi. Allaqachon, ularning chang‘i liftini mavsum oxirida qor orasidan silliq chiqib turgan o‘tkir toshlarning ustida to‘xtab qolishi ham jiddiy tashvish edi, ammo yonidagi juftlik ham xuddi o‘zi kabi tartibsiz va beparvo ko‘rinar, g‘amxo‘rlikni bilmasdi. “Dude, menimcha, shunchaki sakrab pastga tushsak bo‘ladi”, dedi amerikalik (Dadil Tadbirkor, ESTP-A) egildi va o‘rindig‘ini chayqadi. “Iltimos, harakat qilmang. Shunchaki kutaylik, iltimos”, dedi Luka qiynalib, shveysariyalik ohangda inglizcha gapirib, Bern shahridagi ustaxonasida qolmaganimga achindim, dedi. Amerikalik esa kuldi va oyoqlarini yana ham chayqadi. “Bro! Ortiqcha o‘ylanma, bro…”
Lukaning loqayd, o‘z ichiga tortilgan tip ekanini bilish muallifga Dadil Tadbirkor kabi ochiq va beparvo tipga qanday munosabatda bo‘lishini ko‘rsatishda yordam beradi. Luka xavf imkoniyatlaridan, noxush natijalardan hadiksirab, anchagina muloyim bo‘lib qoladi, amerikalik esa vaziyatni o‘zi baholab, boshqalarning “nima bo‘ladi?” degan xavotirlariga etibor qilmaydi. Tiplar nazariyasida qahramonlarning muqobil sifatlari cheklovsiz ilgari surilsa, ularning o‘zaro muloqoti deyarli o‘z-o‘zidan yozilib ketadi.
Ichki kechinmalar
Qahramonlarning voqealarga nisbatan nimalar his qilishini shaxsiyat tipologiyasi asosidagi xatti-harakatlar orqali aniqlash ancha oson, muallifga ularning ichki dialog va tafakkurini batafsilroq berishga yordam beradi. Bu, ayniqsa, asar ichida ichki monolog va izohlarni tasvirlash uchun katta yordam beradi. Masalan, keling, hayotidan to‘q bo‘lgan va yolg‘izligidan charchagan, uni yenga olmayotgan o‘rtayosh beva erkak haqidagi hikoyani olaylik.
Misol: Kristofer (Notinch Arxitektor, INTJ-T) baristaga qanday javob berishni bilmasdi. Uning e’tibori oddiy kasbiy xushmuomalalikmi yoki rostdan ham unga mehr ko‘rsatadimi? U xayol qilmayaptimi? U bir paytlar ko‘p pul berib, ba’zida esa umuman choychaqa qoldirmaslikka harakat qildi, ammo barista unga doim alohida e’tibor qaratdi va ko‘nglida uzoq yillar uyg‘onmagan umidlarni olovlantirdi. Yoshlikdagi ayol bilan tanishishga jur’at qilish fikri uni iztirobga soldi, o‘z orzularini amalga oshirishga o‘ziga ruxsat bera olarmikin, deb o‘yladi. Albatta, cheksiz ichki o‘y-xayollari uni jamiyatda dadilga aylantirib qo‘ymadi, va o‘sha tonggi uchrashuvi ham kofe buyurtmasidek odatiy bo‘lib qoldi.
Shaxsiy tip orqali ichki kechinmalarni yaxshilab tasvirlash uchun qahramon tipi to‘g‘ri tanlansa, muallif ularning ichki dunyosini to‘g‘ri yetkazadi. Bu beva obrazga Notinch Arxitektor tipi juda mos tushadi: kuchli tasavvur va ilhomlantiruvchi orzulariga qaramay, bu shaxsiyat harakati qilishga doimo ikkilanadi, his-tuyg‘ularini to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiqarmasdan, aql filtri orqali o‘tkazadi – bu xususiyat esa romantikani qalin taranglikka aylantiradi.
Mustaqillik
Badiiy yozuvchilar biroz darajada o‘zlarining shaxsiy tipiga bog‘lanadilar: ular o‘z kayfiyatlarini qahramonlarga aks ettirib, tasvirni noaniqlashtirib yuborishlari ham mumkin. O‘zingizga butunlay begona odam kabi o‘ylash oson emas, lekin boshqa shaxsiyat tiplari haqida bilish, bu muammoni oson yenga olishga yordam beradi. Bu orqali muallif bir inson tomonidan yaratilgan barcha qahramonlarni bir-biridan farqlashga ham erishadi.
Misol: Muallif (Notinch Faol, ENFP-T) o‘zining qorong‘i hikoyasini yozmoqda – unda shahar chekkasidagi oila o‘zining yagona farzandi, mashina avariyasida spirtli ichimlik ta’sirida halok bo‘lgan o‘smir bola yo‘qotilishi bilan kurashishga intiladi. Muallif otani Notinch Logist (ISTJ-T) sifatida tanlab, bu tip og‘ir yo‘qotishlarga qanday munosabatda bo‘lishi mumkinligini o‘rganadi. Muallif – o‘zi shunday baxtsizlikda yaqinlariga mehr izlab yuzlanadigan tipga mansub bo‘lsa–da, otaning o‘z azobini ichida yashirishi va hissiyotlardan qochish uchun spirtli ichimlikka ruju qo‘yishi haqidagi sahnalarni yozish orqali obrazni yanada ishonchli qiladi.
Boshqacha, begona obrazlarni tasvirlashda tabiiylikni saqlab qolish qiyin, lekin shaxsiyat tipologiyasi boshqa inson qalbi va aqlining noaniq yo‘llari bo‘ylab sayrda yo‘lgo‘rsatgich bo‘lib xizmat qiladi.
Harakatchan ilhom
Qahramonlar shaxsiyat tiplariga kura aniqlansa, muallif tafakkuri uchun ular qanday yashashi, qanday harakat qilishi yaqqol bo‘ladi va bu kuchli syujet g‘oyalari paydo bo‘lishiga yordam beradi. Qahramonlarning uslublari, metodlari, hattoki uzoq muddatli maqsadlari o‘rtasidagi to‘qnashuv yoki hamkorlik yangi ochiqlik kasb etadi, agar har biriga aniq tip berilgan bo‘lsa. Albatta, turli tiplilar o‘zaro qanday munosabatda bo‘lishi mumkinligi faqat boshlang‘ich nuqtadir – muallif har qanday holatda ham qahramon harakatini mustaqil belgilash erkinligiga ega.
Misol: Juda turli tipdagi qahramonlar qarama-qarshi xususiyatlari orqali bir-birini to‘ldirib, zo‘r jamoaga aylanishi mumkin. Lekin, bu xil tiplar ba’zida bir-birini yomon ko‘rishi yoki hatto dushmanlik qilishlari ham ehtimoldan xoli emas, agar ular birga ishlashda muvozanatli hamkorlikning ahamiyatini hali anglab yetmagan bo‘lsa. O‘ta o‘xshash tipdagi qahramonlar esa ruhi yaqin, do‘stona bo‘lishi yoki umuman aksincha – madaniyat, e’tiqod va motivatsiyada jiddiy to‘qnashuvlarga olib borishi ham mumkin, garchi shaxsiyati bir xil bo‘lsa ham.
Qahramonlarning shaxsiyati ularni birlashtiradimi yo bir-biriga qarshi qo‘yadimi, mualliflar har doim sabablarni shaxsiyat tipologiyasi orqali chuqur asoslay olishadi. Albatta, qahramonlar chuqur va izchil bo‘lib qolgan taqdirda ham, bu ularni oldindan aytib bo‘ladigan qilib qo‘ymaydi – bu esa navbatdagi qismimiz mavzusidir.
Batafsil o‘qing
Bizning “Badiiy asarda yozuv” turkumimizning boshqa qismlarini ham o‘qing:
Badiiy asarda shaxsiyat tipologiyasi I: Qahramonni shaxsiy qilish
Badiiy asarda shaxsiyat tipologiyasi III: Chegaralar va qoidani buzish
Badiiy asarda shaxsiyat tipologiyasi IV: Yovuzlikning tubi – “Yomon qahramonlar”
Badiiy asarda shaxsiyat tipologiyasi V: O‘quvchilar shaxsiyat tipiga mos yozish
Badiiy asarda shaxsiyat tipologiyasi VI: Qamrovni kengaytirish