Bu seriyanın birinci hissəsində bədii xarakterlərin yaradılmasında və hətta yazının özündə şəxsiyyət tipologiyasından istifadə etməyin nəyə görə faydalı ola biləcəyindən danışmışdıq. Bəs, praktikada bu necə görünür? Gəlin, şəxsiyyət tipi nəzəriyyəsini xarakterin inkişafına daxil etməyin, onların daha inandırıcı və real görünməsinə necə kömək etdiyinə, həmçinin bir neçə misala daha yaxından baxaq.
Uyğunluq
Yazıçı bir xarakterin şəxsiyyət tipini nəzərə aldıqda, onun davranışını əsaslı şəkildə ardıcıl qura və bununla da oxucuları qəfil və ya fərqli görünən hərəkətlərlə çaşdırmaqdan və ya qıcıqlandırmaqdan qoruyar. Başlayaq bir nümunə ilə.
Nümunə: Serjant Deniz Vaşinqton (Təlatümlü Protaqonist, ENFJ-T) hər zaman bir əməliyyat zamanı qapıdan ilk keçən olurdu. Polisə qoşulduğu gündən bəri geri çəkilmədən çalışır, bəzən onu boğacaq kimi görünən kişi üstünlük təşkil edən mavi dənizdə öz gücünü sübut etməyə çalışırdı. O, işini qürurla görür, köhnə düşüncə tərzli idarənin mentalitetinə təkidli addımlar ataraq, necə ki reyddə qapını təpiklə sındırırsa, eləcə də bu zehniyyətdə də bir dəlik açmağa çalışırdı.
Təlatümlü Protaqonist üçün şəxsiyyət nəzəriyyəsi modelinə istinad etmək, bu xarakterin istənilən vəziyyətdə necə davranacağını başa düşməyə kömək edir. O, cəsarətli, gələcəyə baxan, idealist və narahatdır. Onun xüsusiyyətlərindən qaynaqlanan davranışını bilmək, müəllifə komanda yoldaşı ilə konflikt, sevgili ilə mübahisə, ailədə ölüm və ya bir uşağın lampa aşırması kimi ən sadə hadisəyə belə necə reaksiya verəcəyini müəyyən etməyə kömək edir. Bu, hekayənin istənilən hissəsində xarakterin uyğunluğunu qorumağa imkan verir.
Bəzən isə xarakter şəxsiyyət tipinə uyğun görünməyən bir hərəkət etməlidir. Belə hallarda müəllif bu addımı əsaslandıracaq və ya izah edəcək bir səbəb göstərməlidir. (Bu mövzuya üçüncü hissədə daha geniş qaydada qayıdacağıq.)
Motivasiya
Xüsusiyyətlərlə bağlı davranışı nəzərə almaq, müəlliflərə xarakterlərin müəyyən şəkildə davranmaq üçün əsaslı səbəblərini verməyə kömək edir və bu, xarakterin keçmişi və şəxsi detalları ilə gözəl şəkildə üst-üstə düşə bilər.
Nümunə: Arman (Qətiyyətli Məntiqçi, INTP-A) xəlifəlikdə başıboş dolanırdı, atasının sənətində nə sevinc, nə də anasının yanında rahatlıq tapa bilmirdi – və onların narazılığı da onu o qədər maraqlandırmırdı. Kəşf həyəcanı daim onu qabağa çəkirdi, eləcə də ölkənin zadəganlarından ən gözəl qiymətli daşları əldə etmək çətinliyi. Arman varlılardan oğurlamaqda heç bir cinayət görmürdü və bu işdən özü də varlanmaq üçün səbəb saymırdı, daim yeni və ağıllı fəndlərin dalınca sevinclə qaçırdı.
Bəs niyə Arman qanunlara və valideynlərinin istəklərinə bu qədər biganədir? Sadəcə, acgöz və laqeyiddirmi? Bəlkə də, yox. İntuitiv, Düşüncəli biri kimi, o, ilhamına mane olan hər şeyə bəhanə tapır və bir qədər başqalarının hisslərindən uzaq olduğu üçün müstəqil düşünməyi üstün tutur. Qətiyyətli Kimlik onun özünəinamını artırır, amma həyatı strukturunda iddialı deyil – istədiyini, istədiyi kimi edir. Axtarıcı şəxsiyyət xüsusiyyəti onun maraqlanmasına stimul verib qaydalara məhəl qoymadan rahat hiss etməsinə səbəb olur. O, mehriban bir şuluqdur, amma “özünü düşünməkdə” heç vaxt peşman deyil.
Xarakterlərin qarşılıqlı təsiri
Fərqli şəxsiyyət tiplərinin bir-biri ilə necə qarşılıqlı əlaqədə olduqlarını başa düşmək, müəlliflərə xarakterlərin müsbət və ya mənfi şəkildə necə münasibət qura biləcəkləri ilə bağlı fikirlər verir, bu da süjet və səhnələrin rəngarəng və maraqlı inkişafına səbəb olur.
Nümunə: Luka (Təlatümlü Mediator, INFP-T) təsadüfi yoldaşından getdikcə daha çox narahat olmağa başladı. Onsuz da, onların xizək liftinin mövsümün sonuna yaxın qarda iti qaya parçalarının üstündə səbəbsizcə dayanması yetərincə pis idi, üstəlik yanında oturan amerikalı da həm səliqəsiz, həm də sanki qayğısız idi. “Qaqaş, məncə, sadəcə düşə bilərik,” – deyə amerikalı (Qətiyyətli Sahibkar, ESTP-A) söykənib ortaq oturacağımızı yellədi. Luka incə, isveçrə ləhcəli ingiliscə ilə, “Zəhmət olmasa tərpənmə. Sadəcə gözləyək, xahiş edirəm,” deyə dedi və kaş Bern-də studiyasında qalsaydı, düşündü. Amerikalı sadəcə güldü və ayaqlarını daha da bərkdən salladı. “Qaqa! Sakit ol, qaqa…”
Lukanın həssas və çəkingen biri olması, müəllifə onun daha laqeyd və özünə arxayın Qətiyyətli Sahibkar tipli biri ilə qarşılaşdıqda necə reaksiya verəcəyini müəyyən etməyə kömək edir. Luka mümkün təhlükənin kölgəsində qorxu keçirir, amma yenə də nəzakətlidir. Halbuki amerikalı isə yalnız cari vəziyyəti özünün qiymətləndirib, “birdən belə olsa” kimi başqalarının narahatlıqlarına fikir vermir. Xarakterlərin sərt fərqləri şəxsiyyət nəzəriyyəsində açıq təsvir olunduqda, bu səhnələr demək olar ki, öz-özünü yazır.
Daxili reaksiyalar
Xarakterlərin hadisələrə içəridən necə reaksiya verdiklərini müəyyən etmək, şəxsiyyət nəzəriyyəsinin davranış xəritəsini izlədikdə daha asan olur və bu, müəllifə onların daxili düşüncələrini və hislərini inandırıcı şəkildə yazmağa kömək edir. Xüsusən, ekspozisiya və daxili monoloqlarda bu böyük rol oynayır. Məsələn, təkliyindən yorulmuş və öz tənhalığını aşmağa çalışan ortaboylu dul bir kişi haqda hekayəni düşünək.
Nümunə: Kristofer (Təlatümlü Memar, INTJ-T) baristanın onunla flirt etməsi ilə necə davranacağını bilmirdi. Bu peşəkar ünsiyyətdir, yoxsa barista həqiqətən onu cəlbedici sayır? O, baristanın marağını sadəcə xəyal edir? O, bəzən çox bəxşişli, bəzən isə heç bəxşişli olmadan sınaqdan çıxartdı, amma barista hər dəfə xüsusi diqqət göstərirdi və bu, illərlə susmuş, uşaqcasına ümidləri yenidən oyadırdı. Daha gənc bir qadınla tanış olmaq düşüncəsi onu tərəddüdə salırdı, öz arzusuna qulaq asmağa icazə verməyə hazır olub-olmadığını sual edirdi. Əlbəttə, onun işgəncəli düşüncələri sosial baxımdan cəsarətli addıma çevrilmədi və həmin səhər onun barista ilə dialoqu qəhvə sifarişi qədər adi keçdi.
Xüsusiyyətlərə əsaslanan daxili prosesləri anlamaq, müəllifə xarakterin şəxsiyyət növünü seçməyə və buna uyğun şəkildə daxili proseslərini təsvir etməyə imkan verir. Təlatümlü Memar bu dul kişi xarakteri üçün mükəmməl uyğun gəlir, çünki təkcə canlı təsəvvürü və ilham dolu arzuları olsa da, bu şəxsiyyət tipi adətən hərəkət etməkdə tərəddüd edir, hisslərini sadəcə ifadə etmək əvəzinə, onları ciddi məntiqlə süzgəcdən keçirir – bu meyl romantikanın maraqlı və gərgin bir hekayə mövzusuna çevrilməsinə səbəb olur.
Müstəqillik
Bədii əsər müəllifləri, bir dərəcəyə qədər, öz şəxsiyyət növlərinin təsiri altındadır, beləliklə də xarakterlərdə qeyri-ixtiyari özlərini əks etdirsələr də, bu, bəzən personajların fərqliliyini qarışdıra bilər. Tamamilə fərqli biri kimi düşünmək çətin ola bilər, amma digər şəxsiyyət növlərini anlamaq müəllifə bu çətin vəzifənin öhdəsindən gəlməyi asanlaşdırır. Həmçinin, bu, onlar üçün xarakterləri fərqləndirmək imkanı yaradır ki, hər biri eyni müəllif tərəfindən yaradılıb yazılsa da, bir-birindən seçilsin.
Nümunə: Müəllif (Təlatümlü Aktivist, ENFP-T) qəsəbə bölgəsində yeganə övladının içkili halda avtomobil qəzasında ölümündən sonra onun itkisi ilə barışmağa çalışan bir cütlük haqqında qaranlıq bir hekayə yazır. Müəllif, atasını Təlatümlü Loqist (ISTJ-T) kimi təsəvvür edir və bu tipin belə travma ilə necə mübarizə aparacağını araşdırır. Yazıçı özü kədərli vaxtda əzizlərə sığınacağı halda, atanın xarakterinin ağrısını içində boğmasını və öz hisslərindən qaçmaq üçün alkoqolizmə yuvarlanmasını yazmaq qərarına gəlir.
Fərqli olan xarakterləri inandırıcı şəkildə yazmaq çətin ola bilər, lakin şəxsiyyət nəzəriyyəsi sanki başqa bir insanın ürəyi və zehni ilə tanışlıqda bələdçidir.
Elastik ilham
Xarakterlər şəxsiyyət tiplərinə əsasən müəyyən ediləndə, müəlliflərin məhsuldar təxəyyülləri onların həyatlarını necə yaşaya biləcəklərini asanlıqla görə bilir və bu, əla süjet ideyalarına ilham verir. Xarakterlərin üslub, metod və hətta uzunmüddətli məqsədlərindəki münaqişə və ya harmoniya onların şəxsiyyət tipi möhkəm qurulanda daha aydın görünür. Fərqli tiplərin mümkün qarşılıqlı təsirləri isə sadəcə başlanğıc nöqtəsidir – müəlliflərin xarakter davranışlarını müəyyən etməkdə həmişə geniş azadlığı var.
Nümunə: Kəskin fərqli tiplərə sahib personajlar əks xüsusiyyətlərinin bir-birini tarazlaşdırması nəticəsində sıx əlaqə qura və əla komanda ola bilərlər. Digər tərəfdən isə, bu personajlar sadəcə yetərincə yetkin olmadıqları üçün əməkdaşlığın əhəmiyyətini və hər şeyi öz bildikləri kimi etməyin zərərini dərk etmədən bir-birlərinə nifrət də edə bilərlər. Eləcə də, olduqca oxşar şəxsiyyət tipinə malik personajlar ruhən yaxınlaşa, ya da dünya görüşündə, inanc və motivasiyada ciddi toqquşmalar yaşaya bilərlər – baxmayaraq ki, şəxsiyyətləri demək olar ki, eynidir.
Xarakterlərin şəxsiyyəti onları bir-birinə bağlasa və ya qarşı-qarşıya qoysa da, səbəblər şəxsiyyət nəzəriyyəsindən qaynaqlananda, müəlliflər daha dərin xarakterlər yarada bilirlər. Əlbəttə, xarakterlərin dərin və ardıcıl yazılması onların tamamilə proqnozlaşdırıla biləcəyi demək deyil – məhz növbəti hissənin mövzusu da budur.
Əlavə oxu üçün
Bədii ədəbiyyat üçün yazı seriyamızın digər hissələrini də oxuyun:
Bədii ədəbiyyatda şəxsiyyət nəzəriyyəsi I: Xarakterləri şəxsi etmək
Bədii ədəbiyyatda şəxsiyyət nəzəriyyəsi III: Sərhədlər və qaydaları pozmaq
Bədii ədəbiyyatda şəxsiyyət nəzəriyyəsi IV: Şərin dərinlikləri – “Pis personajlar”
Bədii ədəbiyyatda şəxsiyyət nəzəriyyəsi V: Oxucuların şəxsiyyət tiplərinə yazmaq
Bədii ədəbiyyatda şəxsiyyət nəzəriyyəsi VI: Oxucu auditoriyasının genişləndirilməsi